Burla Xatın Urmu-dadır

Adam Olearius-un baxışı burla Xatın qəbrinə
Adam Olearius, Səyahətçi, Alim və Almanli Diplomat ki Saksoniya da sakinidir və Leypsiq  universitetin profesörü. Adam Olearius Alman Dövləti tərəfindən 1633 ci ildə Rusiya, Azərbaycan və İrana Göndərilmişdir. bu səfərdə Öz Gördüklərin bir pitik(kitab)da Toplayıb ki bu pitikin Adini Aşağıda yazıram: 
Adam Olearus, Moscovitische and Oersanische Reiseberschreibung, homburg,1696
Olearius 1638 Azərbaycanlı Bənddə olan şəhər(bu gün Dağıstan hesab olur) olub, və birinci nəfərlərdən sayılır ki Dədə Qorqud kitabında olan üç mühüm şəxslərin Qəbri yəni Dədə Qorqud, Burla Xatın, Qazan Xan Azərbaycanda olmağını dilə gətirib. Olearus öz Səyahətnaməsində yazır ki Azərbaycan sakinləri Dədə Qorqud Dastanları, Oğuzların Döyüş Hekayələri və Ağuznamə salvar Qazan və Qadını burla Xatın sərgüzəştin ona deyiblər və artırır ki Dədə Qorqud Qəbri Azərbaycanın Dərbəndə yaxınlığında, Burla Xatın qəbri Urmu Qalasında və qazan Xan Azərbaycanın başkəndi Təbrizdə və Aci çay arxasında, Urmu şəhərinə 300 KM qalandır.
O deyir ki Türklər Dərbənddə  özəl və məşhur qəbirləri var ki bu qəbirlər yarım top şəkilindədirlər. Sakinlər bu qəbirlərdən deyirlər ki əski zamanlarda Məhəmməd Peyğəmbər dövrindən sonra, Hindistan da bir Şah Qazan Xan adila varmış. Qazan Xan tayfa cəhətindən Ağuz millətindən ki Təbəristan, Alborz yanında sakindir. Ləzgilər Qazan Xandan hərbdən sonra, böyük şəxslərin qəbirlərində, silindirə bənzər bir nişanlar əkləyiblər. Dərbənd Dənizinin arxasında bir başqa qəbiristan, duvarla bağlanmış mövcuddur. İranlılar(Farslar öz Qaynaqlarında) bu qəbiristana Çehel Tənan və Türk və Tatarlar "Qırxlar"  deyirlər. Burda da 40 şahzadə və kutsan insan ki adi çəkilən hərbdə ölmüşlər, 40 Qəbirdə ki hər birinin arxasında bir bayraq əklənib dəfn olublar. Qazan Xan ölümündən sonra, Təbrizin Aci Çay dolayında Dəfn olub, indidə o qəbiri orda Görmək olur. Və Urmu Qalasının arxasında onun həyat yoldaşı Burla Xatının qəbrini mənə göstərdilər. Adam Olearius Dədə Qorqud-un qəbrinin böyüklüyü və əzəmətindən ki ona Göstərirlər təəccüb eyləyir. Bu qəbir bir Köyüldə qazınıb və bir dağın qayasında yer almışdır.(bir şəkil bu yerdən ki çoxlu Qəbirlər var və bir böyük daş Dədə Qorqud adında, bir şəxs  ki adi A.Divayiv 1848 çəkilib əldə var). Olearius o qəbir ki urmu-da Uzun Boylu Burla Xatın ona Göstəriblər bir yuxarıda ki kimin bir söz istifadə eyləyib və deyir ki onu çox böyük ölçüdə Qırıx Pilləkən(qırx pillə) kimin Təsvirə çəkir. Bunu yadda saxlayaq ki bu gündə Azərbaycanda bəzən qəbirlər var ki xaq tərəfindən Oğuz qəbirləri ad verilir və bu qəbirlərin hamisi çox böyük ölçüdədirlər. 
Övliya Çələbi və Dədə QorQud qəbri Azərbaycanın Dərbənd və Axlatında 
Övlya Çələbi səyahətçi və Osmanlı alim öz şəhadət namə kitabında zirvədə yazılan məlumatı yazır və deyir ki Dədə Qorqud Qəbri Azərbaycanın Dərbənd və Axlatda.  Övliya Çələbi on bir il Olearius dan sonra Azərbaycanın Şamaxısında olub və saydığımız qəbirlərin adini gətirir. Övliya Çələbi Qırıxlar Məqamı və dədə Qorqud ölü soltan Dərbəndə belə deyir: böyük ziyarətgah, 40 dənə qəbir olun ziyarətgah, ziyarətgah dədə Qorqud ölü soltandır. Şirvanlılar bu soltana iman gətiriblər(övliya Çələbi səyahət naməsi, ikinci Bölüm, 132 səhifə).və Axlat şəhərinin barəsində ki Van Gölünün arxasında belə deyir: Osmanlıların əski Ataları içərisində Axlat-da yatanlardan biridə Dədə Qorqud Xandır(Səyahətnamə övliya, Çələbi, 4 bölüm, 140 ci səhifə).
M.Qasımlı: Burla Xatın Urmu-da yatıb
Prof məhərrəm Qasımlı və A.Rüstəmli birlikdə və əldə olan tarixi qaynaqlardan istifadə eyləyib və Burla Xatın qəbrini Urmu-da olmağını arayıblar. Burla xatın Qəbri elə ki tarixi qaynaqlarda yazılıb Urmu-da yer alıb. Urmu qalası bir dağda ki onun ucalığı 2500-2000 Metrdir yer alıb. Bu gün bu böyük və palçıqlı qalanın çox qisməti aradan gedib, və o qəbir ki qalanın aşağısında pozulub və dağılıb. Adam Olearius yazıb ki onun zamanında da bu qəbrin yarısı ki 5-6 metr uzunluq-u olurdu aradan getmişdir. Ola bilsin ki bu böyük qəbir daşın aşağısında ki yarısı aradan gedib yazılar var. Abidənin böyüklüyü bunu göstərir ki orda bir mühüm şəxs ki əsil və adlım insandır yatıb. Bu qalanın dolayında qəbirlərdə var ki burla Xatının iş görənləri ya da keşikçiləri ola bilər. Burla xatın Qazan Xan dan öncə dünyasını dəyişib, və qazan xan da onu çox layiq və yararlı dəfn eyləyib və onun qəbrində bir abidə qurub. M.Qasımlı neçə il bundan öncə, orta əsrlərdən qalan məlumatlara Görə və Adam Olearius yazan sözlərə görə Dədə Qorqud-un qəbrini Dərbəndə axtarıb və eləyə bilib ki onu olduğu yeri tapsın. Tanınmış Şərq Tədqiqatçısı və Türk tədqiqatçısı Barthold 1930-1869 qəbiri tapmaq üçün Dərbəndə gedib ancaq qəbiri tapa bilməyib. Adam Olearius dediyinə Görə Dədə Qorqud-un qəbri bir Köyüldə yer alıb. Qasımlı deyir ki buna Görə ki qaya dağılıb Köyülün ağzı da tutulub və qəbrin özün Görə bilməyib.
Uzun boylu Burla Xatın 
Tarixdə Qadın və kişi bərabərliyi, Türk xalqının Ərdəm(kültür), qadın və onun tam özəllikləri rəngli dünyası ki dədə Qorqud kitabında kitabın əvvəlində sonunacan Görünür iki əsas da: Qadın-Ana- Həyat yoldaşı və müharibədə yol bir, iştirakçı, yoldaş Görmək olur. Anaya öz eşqin və Ananın kutsal olmağını Vəcizə şəkilində “Ana haqqı- Tanrı haqqı ”  tam dastanlarında Görmək olur. Dədə Qorqud Dastanında olan qadınların Özəllikləri(cəsurluq, qoçaqlıq, qılınc çəkən kişilər arxasında və ...) çoxlu xarici tədqiqatçıları da özünə cəlb edib. ingilis dilində kitab ki ABŞ da yayılır ön sözdə belə deyilir: igidlər dünyası(qəhrəmanlar) kişilərə yarar. Ancaq Dədə Qorqud dastanlarında qadınlar kişilərlə bu işdə bərabərdirlər. Onlar ictimai yerlərdə kişilərlə bərabərdirlər.
Boyu uzun burla Xatın dədə Qorqud dastanlarının bir qadınıdır, bir Türk və Azərbaycanlı qadın. Burla Xatın oğuzlar tayfasından, qazan xanın həyat yoldaşı, Bayındır Xan qızı, Urzu Anası, kişisi kimin soylu tayfadandır. Burla Türk dilində yanı üzüm salxımı və Azərbaycanın Urmu şəhəri qiymətli və dadlı Üzümlərinə Görə adlımdır. Əbu Əl qazı Bəhadur Xan öz kitabında ki adi ərəbcə شجره تراکمه  dir burla Xatını adın 7 oğuz qadının arxasında yazıb ki çoxlu zaman hökumət eyləyiblər(başqa altı qadın ki adi yazılıb: Barçin, Salur, Şabati Xatın, Konin Görklü, kerçə buladı, Quğatlı xanım). Dədə Qorqud kitabında Burla xatın Döyüşçü, cəngAvər, igid, qəhrəman, şərəf, onur, Gözəllik, insanlıq və ... özəlliklərlə Göstərilir. O deyir ki adı xalq üçün qonaqlıq verib deyir ki bir təpə can Ət və bir Göl kimin Şərab hazırlayıb, Ac insanlara Yemək versin, paltarsızlara paltar geydirsin, Verir. Burla Xatın əlinə qılınc alıb və bir Qəhrəman kimin düşmənlər qarşında hərbə durur. Burla xatın birini nəfərdir ki Urzu-nu əsirlikdən almaq üçün qazan xanla birlikdə hərbə gedir” uzun boylu burla xatın, qara toğun kafirin qılıncladı, yerə saldı ” .
Burla xatının ikinci dastanlarda olmağı(Salur Qazanın Evi yağmalandığı boy) və dördüncü dastan(qaza bəy oğlu Uruz Bəyin tutsaq olduğu boy) çox Görkəmlidir. Bu iki dastandan Türk qadınların vəziyyəti cəmiyyətdə(ictimai) qadınların hərbdə iştirakı, vəfadarlıq və qadın Eşqi və kişi və Analara hörmət Təsvirə çəkilir. Dördüncü dastanda burla xatın öz cəsarətilə, kişisini və oğlunu sıxıntı dan qurtarır. Dördüncü dastanın bəzi parçaların ki burla Xatın oğlu əsir olmağına Görə, və ikinci öz həyat yoldaşının qınamağında  deyir aşağıda yazıram:
Birinci parça - oğlunun yasına: qazan xan yalnız birinci gənc oğlunu ovçuluqda yanında olur. Urzu ovçuluqda düşmənə əsir olur. Qazan xan oğulsuz evə gəlir. Burla Xatın ki kişisi və oğlunun qabağına çıxır, oğlu Urzu-nu qazan xanla Görmür və onun yasında deyir:
Xan qızı uzun boyu burla xatın, qazanın gəldiyini eşitdi, atdan ayğır, dəvən-dəvən Boğr, Qoynundan qoç qırdırdı. “oğlancığımın ilk avıdır, qanlı oğuz bəylərin toylayalım!”  dedi. Xan qızı Gördü kim  qazan gəlir, yumurlanıb yerindən örü durdu. Samur cübbəsin əyninə aldı. Qazana qarşı gəldi, qapaq qaldırdı. Qazanın üzünə doğru baxdı. Sağıyla soluna Göz gəzdirdi, oğlancığı Urzu-nu Görmədi. Qara bağrı sarsıldı, dum ürəyi oynadı, qara qıyma Gözləri qan yaş doldu. Qazana Soylamış, Görəlim xanım, nə soylamış, aydır ...
Oğul, oğul ay oğul, Ortacım oğul!
Qarşı yatan qara dağım yüksəyi oğul!
Qaranquluca Gözlərim aydını oğul!
Sam yelləri əsmədən qazan! qulağım çınlar
Sarımsaq otun yemədən qazan! içim Göynər
Sarı ilan soxmadan, ağaca tənim qalar, şişər
Qurumuşca köksümdə sütüm oynar
Yalnız oğul Görünməz, bağrım yanar
Yalnız oğul xəbərin, qazan! dəgil mənə
Deməz olur isən, yana Göyünə, qarğaram sənə
ikinci parça – örtük döyüşçü: qazan xan Urzu-nu əsirlikdən almaq üçün düşmənlə hərbə durur. Yolda bir örtük döyüşçünü Görüb və ondan yardım istəyir. Bu örtük döyüşçü Burla xatındır ki qazan xana Yardım etmək üçün gəlib. Burla xatın Qazan xana deyir:
məgər xanım, boyu uzun burla xatın  oğlancığını andı. Qərarı qalmadı. Qırx incə belli qız oğlanılə qara ayğırın dartırdı, bütün mindi, qara qılıncı quşdandı. “başım tacı qazan gəlmədi” diyə izin izlədi, getdi. Gələq gələ, qazan-a yaxın gəldi. Qazan (Burla xatın) halalında tanımadı. Xatın deyir: 
Qarşım ala igi mənim, nə mənlərsən?
Geçmış mənim Günümü nə andırırsan?
Qalxıbanı yerindən duran qazan
Qara Göz(qonur) atın belinə minən qazan!
ilqayıban qara dağım yaxın qazan!
Kölgəlicə qaba ağacımı kəsən qazan!
piçaq alıb qanatlarım qıran qazan!
Yalnızca oğlum Urzu-a qıyan qazan!
at üstündə əylənməyib yortan qazan!
Sənin belin ölmüş
Üzəngiyə dırmayan dizin ölmüş
Xan qızı həlalını tanımayan gözün ölmüş
Bunalmışsan sənə bolmuş?
Çal qılıncn! Yetdim qazan!
Bu məqaləni Mehran Bəhari bəy tədqiq eyləyib və Farsca dan latincə köçürən ümid urmuli