مئهران باهارلی
الگوها و مورفولوژی اسامی توركی جزائر دریاچه اورمیه
1- اسامی جزائر دریاچه اورمیه یا ساده (آنقیت) ٬ یا پسونددار (گمیچیلر) و یا مركب اند (یاسسی یاغلیقارا).
2- ثبت رسمی و دولتی بسیاری از نامها (در مواردیكه با اسامی تحمیلی فارسی جایگزین نشده اند) اشتباه و بعضا كاملا ساختگی است. مثلا در نقشه ها و انتشارات دولتی٬ امه‌جنلر كه نوعی مارمولك است به شكل عموجانلار٬ گوله‌ین كه مرغابی كاكائی است به شكل گولایان٬. ... ثبت میشوند.
3- كلمات بكار رفته در نامگذاری جزائر دریاچه اورمیه را مى توان به شكل واژه های مشخص كننده نوع (جزیره٬ كوه٬ صخره٬ سنگ٬ تپه٬ دره و ... ) (اوروتوپونیم)٬ رنگها٬ نام طوائف تركی(ائتنوتوپونیم)٬ حیوانات (زوورو توپونیم)٬ گیاهان (فیتوتوپونیم)٬ و توصیف كننده شكل و اندازه و... و در نهایت بعضی مفاهیم مجرد تقسیم نمود.
4- بعضی نامها از اسامی اشخاص (آنتروتوپونیم) گرفته شده اند. سه عدد از اینها اسم تركی دومی نیز دارند : عوثمان یومروغو٬ كاظیم خان داشی= قیرخلار = اییدیر٬ احمد داشی= قالخانلو٬ ابیلقاسیم داشی= بایراقلو. دو اسم علیمیرزا و عموجانلار آنتروتوپونیم نیستند و تثبیت نادرست اند. شكل صحیح آنها به ترتیب آلا مزرعه و امه‌جنلر است.
5- بسیاری از نامها معانی چندگانه داشته و میتوان آنها را در دو یا چند گروه فوق جا داد. مانند بوزجا كه به معنی مرغ پابلند٬ رنگ خاكستری و نیز عرصه فاقد پوشش گیاهی است.
6- چند اسم وجود دارند كه معانی و یا ریشه شناسی آنها محتاج به تامل بیشتری دارد كه در پایان این نوشته آورده شده اند.
7- در اسامی تركی بكار رفته پسوندهای زیر دیده میشوند:
- لی(لو): ادات نسبیت و یا دارندگی معادل "اولوس" مغولى در تركى غربى. پس از نام گروهها به معنى خلق و قوم است. در نام بایراقلی٬ قالخانلی٬ بایاتلی٬ بزه‌كلی ٬ بوجاقلی٬ چاییرلی٬ دانالی٬ سامانلی٬ قانقلی(قانلی)٬ قورشاقلی٬ یاغلی(آیاقلی؟)٬ كنگرلی٬ كوله‌كلی٬ یاپاقلی٬ یارماقلی٬ یانیقلی٬ قیرنالی٬ توپپوزلو
- جا (جه): پسوند قید حالت و تشدید. آغجا٬ بوزجا٬ قاراجا٬ قاینارجا٬ قیزیلجا٬ گؤیجه٬ ساریجا
- لیجا (لو+جه): داشلیجا٬ دوزلوجا٬ ساخلیجا٬ قاپاقلیجا ٬ قیپلیجا
- لار (لر): پسوند جمع. توركلر٬ قیرخلار٬ دوققوزلار٬ قامچیلار٬ گمیچیلر
- جالی(جه+ لو): قوشاجالی
- جیق (جیك): ادات تصغیر. آداجیق٬ آفشارجیق٬ ایسپیرجیك٬ قایاجیق
- اق (اك): سیغیناق٬ سانجاق٬ دیله‌ك ٬ قاپساق٬ بزه‌ك ٬ تاپداق٬ قاپاقلی٬ یاپاق
- ایق: یانیق
- ما (مه): بارینما ٬ تؤره‌مه
- چی: گمیچی٬ قامچیلار
- یت (ید): اومود (اوم+وت)٬ آنقیت (آنق+یت)
- سون: توخسون (توخ+سون)
- قان (گان): (مكان٬ یئر٬ اراضى): یاریلغان٬ چالاغان
- قان (ین): پسوند فاعل تكرار كننده عمل. گوله‌ین ٬ سومورقان
- قا٬ گه: گؤتورگه (گؤتور+گه)
- ین: سایین (سای+ین)
- ل: كئچل (كئچه+ل) (كچل كلمه ای تركی است كه وارد زبان فارسی نیز شده است)
- لیق: ادات درندگی آرپالیق
- چه: پسوند تصغیر. چؤمچه
- ج: دینج (دین+ج)
- مان: پسوند شدت و اصالت. یالمان (یال+مان)
- داق (دك): تاپداق
- ماز: قوش قونماز
- لاق: قاشقالاق (قاشقا+لاق)
- تین: آلتین (آل+تین)
- جن: امه‌جن
- .
اسامی معین كننده نوع (نئجه لیك و چئشیدیبلیرله ین آدلار)
اسامی توركی جزایر دریاچه اورمیه٬ عموما با كلمات توركی آدا (جزیره)٬ یاریم آدا (شبه جزیره)٬ داغ (كوه)٬ قایا (صخره)٬ داش (سنگ)٬ تپه و دره میآیند. همچنین از كلمات یوخاری٬ اورتا٬ آشاغی٬ بؤیوك٬ كیچیك برای مقایسه موقعیت جزائر استفاده شده است.
نمونه هایى از اسامیجزائر:
- تپه [دپه]: كلمه ای توركی به معنی فراز و یا فرق سر٬ قله كوه. از تؤپؤ- تؤپۆ٬ تؤپه٬ دپه (همریشه با توپ٬ توپوز٬ توپوق٬ در تركی معاصر). به زبان فارسی نیز وارد شده است. عده ای از ریشه شناسان آنرا از كلمات مشترك بین زبانهاى اورال آلتایى و هند و اروپایى به حساب آورده اند.
- داش [تاش]: در نامهای جغرافیائی علاوه بر سنگ٬ معنی دشت و عرصه باز نیز میدهد.
- دره: كلمه ای تركی به معنی محل جمع شدن آب میان دو بلندی و یا كوه.از ریشه درمك (تر٬ تئر٬ دیر٬ تیر) به معنی جمع كردن٬ گردهم آوردن. همریشه با دریز (بسته غلات درو شده)٬ دره‌نه (سبد كوچك برای چیدن میوه)٬ دره‌نك (ظرف چیدن محصول)٬ درنك (مجمع و انجمن)٬ درگی(مجله و مجموعه)٬ ترگی(سفره)٬ درگز (داس و قداره چمن زنی)٬ درله‌مك (گردآوری)٬ درمه (گلچین)٬ درگه (دسته)٬ و درین (عمیق) و . به شكل درو كردن وارد زبان فارسی نیز شده است.
- قاپساق: خاك خشك شده و برآمده پس از باران.
- قایا [قیه]: صخره٬ سنگ بزرگ و بعضا كوه بلند.
- گدیك: گردنه٬ كوه٬ كوه برفگیر٬ رخنه٬ شكاف٬ معبر كوهستانی همچنین گؤده ك نام طائفه ای ترك در آزربایجان است. (شكل كوللوك تپه غلط است)
- سنگیر: در تركی قدیم به معانی كوه٬ تپه٬ دماغه كوه٬ منتهى الیه دیوار و گوشه. به شكل سنگر به زبان فارسی وارد شده است.
حیوانات (ایلخیلار):
دریاچه اورمیه (اورمو گؤلو) دریاچه داخلی آزربایجان و بزرگترین دریاچه آزربایجان و ایران است. اورمو گؤلو قوروغو و اولوسال گزیمى (منطقه حفاظت شده و پارك ملی دریاچه اورمیه) شامل ١٠٢ جزیره بزرگ (آدا) و كوچك (آداجیق) میباشد كه مهمترین آنها عبارتند از قویون داغی آداسی٬ ائششك داغى٬ ایسپیر آداسی٬ دیله ك آداسی و دوققوز آدالار (جزایر نه گانه محل تخمگذاری پرندگان). در حوزه اكولوژیكی دریاچه اورمیه ،٢٧ گونه ممه‌لی (پستاندار) ، ٢١٢ گونه قوش (پرنده) ، ٤١ گونه سورونگن (خزنده) ، ٧ گونه ایكی یاشاملیلار = اوزه‌ر گزه‌ر (دوزیست) و ٢٦ گونه بالیق (ماهی) وجود دارد:
قوشلار (پرندگان):
از پرندگان تاكنون ١٨٦ گونه یئرلی(بومی) و كؤچمن (مهاجر) در پارك ملی(اولوسال گزیمی) دریاچه اورمیه شناسائی شده است. دریاچه اورمیه پذیرای بزرگترین كلنیهای تولید مثلی پاخلان (فلامینگو) در ایران و همچنین قوتان (پلیكان سفید) و زیستگاه زمستان گذرانی گروههای بزرگی از سوچول قوشلار (مرغان آبزی) بویژه انواع اؤردك (بیلی٬ قیل قویروقلو٬ جوره٬ یاشیل باش٬ ..)٬ قو (اؤتوچو قو٬ سسسیز قو) و بوزجا (مرغان دراز پا) میباشد. از نمونه های دیگر پرندگان موجود در پارك ملی و یا حوزه اكولوژیكی دریاچه اورمیه عبارتند از: باغری قارا (باقرىقره٬ سنگ شكنك)٬ بؤیورتو (ماغ) ٬ قوزغون (زاغ)٬ قارقا (قاراقارقا٬ آلاقارقا٬ دولاش٬.)٬ آریقاپان (سبزقبا)٬ قجیر (عقاب)٬ قجله (كشگرك)٬ ساخساغان (چلچله٬ چلچله كلمه ای تركی است)٬ گؤیجه قارغا (زاغچه)٬ گوله‌ین (كاكائی)٬ سونا (مرغابی وحشی نر)٬ غاز٬ آنقیت٬ آل قوشاقلی٬ قاغایی(مارتی)٬ قیرلانقیچ (نوعی چلچله)٬ قارانقوش- قه یله نقوش (پرستو)٬ ككلیك (كبك)٬ سیغیرچین (سار)٬ انواع باز (دوغان٬ سونقور٬ شونقار٬ قیرغی٬ قیزیل قوش٬ ال قوشو٬ اووچو قوش٬ لاچین٬ ترلان٬ .)٬ پالانلی قجیر (لاشخور)٬ ساری آسما٬ دیرماشیق٬ سئرچه (گنجشك)٬ آلاجاقانات (سهره)٬ اؤتله‌ین ٬ چالیقوشو٬ قامیشچین٬ باشدان قارا٬ تویقار٬ آغاج دلن- آغاج قاخان (داركوب) ٬ بایقوشلار٬ پاپاغان (طوطى)٬ گؤورچینلر (كبوتران)٬ آتماجا٬ قارتال (= قاراقوش)٬ چاقیر٬ قاشیقچی٬ قازالاق (چكاوك)٬ قاشقالاق (نوعی اردك)٬ ساندواچ (بلبل)٬ چومچوق (قناری)٬ بیلدیرچین٬ یاراسا- گئجه قوشو (خفاش)٬ قالینجا (فاخته)٬ چاقیر (نوعی باز).
اونورغاسیزلار (بی مهره گان):
مهمترین بی مهره دریاچه٬ آبزی ای است كه بنام اورمیه نام گذاری شده است (Artemia Urmiana). این جانور نوعی دنیز تكه سی(میگو) بومی آب شور (دوزلو سو) بوده٬ تامین كننده غذای بسیاری از گونه های مهم پرندگان (فلامینگو) میباشد .
ممه‌لیلر (پستانداران):
دو نوع ممه‌لی (پستاندار) جزایر پارك ملی دریاچه اورمیه را دوغو قوچو (میش شرقی گملینی- Ovis Orientalis Gmelini ) در جزائر قویون داغیو ایسپیر و ایكىسو گئییی(گوزن زرد بین النهرینی - Dama Mesopotamica) در جزیره ائششك داغی تشكیل میدهند. متاسفانه این دو پستاندار هم قربانی دسیسه های استعمارگران غربی و پان ایرانیستها گردیده اند و نامشان از گوزن بین النهرینی و میش شرقیبه میش ارمنی! و گوزن ایرانی تغییر یافته است.
سورونگنلر (خزندگان):
در پارك ملی دریاچه اورمیه سورونگن (خزندگانی) از قبیل انواع مارمولك, آفتاب پرست٬ بزمجه شامل كرتنكله ( این كلمه در اصل مركب است از دو جزء كلتن به معنی مارمولك عام و كلر به معنی سوسمار)٬ امه‌جن٬ قایاقاپان٬ اوغلان یولداشی, قیز بوغان) و انواع مارهای سمی(آغیلی ایلانلار) و نیمه سمی ایلانلار (یاری آغیلی) یافت میشوند.
نمونه هایی از اسامی جزائر:
اسامی تركی حیوانات كه بر جزائر دریاچه اورمیه گذاشته شده اند: آنقیت٬ پاخلان (فلامینگو)٬ قوتان (پلیكان)٬ قوش (پرنده)؛ چالاغان (كركس)٬ دانا (گوساله)٬ دلیجه٬ ائششك (خر)٬ قویون (گوسفند)٬ امه‌جن (مارمولك)٬ گوله‌ین (كاكائی)٬ بوزجا (مرغ پابلند)٬ هونو ٬ قاشقالی٬ قامچی در این میان وفور اسامی پرندگان جالب توجه است. اساساً شاید به دلیل همین غنای زبان تركی باشد كه نام اكثریت پرندگان در زبان فارسی نیز تركی است: لك لك٬ غاز٬ اردك٬ قو٬ قرقی(قیرغی)٬ بلدرچین (بیلدیرچین), دلیجه٬ بالابان٬ چنگر٬ یالوه٬ سنقر (سونقور)٬ قوش٬ دراج (توراج)٬ طرلان (ترلان٬ شاهباز)٬ ترمتای(تورومتای)٬ لاچین٬ سارگپه٬ اشقر٬ سنجاری(سنجر٬ سانجار٬ نوعی عقاب)٬ درنا (دورنا)٬ قرقاول٬ باقرقره (باغری قارا)٬ دال٬ كوكر٬ چنگر ٬ ابچلیك٬ پاشلك (پاشالیق)٬ طرقه (تویقار- توراقای)٬ باكلان (پاخلان)٬ سونا٬ چلچله . علاوه بر قوش٬ قویون٬ ائششك و . اسامی دیگر حیوانات بكار رفته چنین است:
- آنقیت (آنقوت٬ آنقورت٬ آنقیر. در تركی قدیم به شكل هانقیت٬): نوعی اردك یا غاز سرخ رنگ و اردك نما مانند آنقوت و قابل اهلی شدن. مجازاً شخص احمق٬ خشن و ناتراشیده.
- امه‌جنلر: نوعی مارمولك (كلتن٬ كلر٬ كلز).با كلمات امه مك (رنج بردن٬ زحمت كشیدن)٬ امه‌ك (رنج٬ زحمت٬ كار)٬ امه‌ك له‌مك (تقلا و چهار دست و پا حركت كردن كودك بر رویزمین)٬ امه‌نمك (با زحمت به جائی رسیدن و رفتن)٬ امه‌ندیرمک (خسته كردن)٬. همریشه است. كلمه امه‌جن در تركیه (مثلا در بىپازاری) نیز به همین شكل و معنا emecen وجود دارد.به اشتباه به صورت "عموجانلار" نوشته میشود. مشابه وضعیت اسم باباجان چایدر آزربایجان شمالیكه در واقع از نام باى بئجن در داستانهای دده قورقود گرفته شده است.
- اوهون = هونو؟. هونو= پشه (آغجاقانات٬ سیوریسینك٬ دیتدیلی٬ میغمیغا٬ میلچك.
- بوزجا: مرغ پابلند٬ مرغ بارانی
- پاخلان: فلامینگو (حواصیل). در لهجه محلی پخلن٬ در دیگر زبانهای تركی باقلان٬ باكلان٬ باغلان. پرنده ای شبیه آنقوت و یا غاز وحشی وارد زبان فارسی نیز شده است. مردم ساحل دریاچه اورمیه٬ لجن دریاچه را نیز پاخلان - پوخو (پخلم پوخو) مینامند.
- چالاغان (چالایا٬ چالاغای): كركس (آلیجی قوش)٬ پرنده شكاری بزرگتر از قرقی(قرقی هم كلمه ای تركی است). این كلمه با كلمات توركی چالاك٬ چالش٬ جلد٬. كه وارد زبان فارسی نیز شده اند٬ همریشه است.
- دلیجه: نوعی باز و یا شاهین (دوغان) كوچك و ظریف با بالها و دم بلند خالدار. دارای انواعی نظیر چاییر دلیجه٬ بوزقیر دلیجه٬ گؤیجه دلیجه٬ دلیجه دوغان و است. این كلمه وارد زبان فارسی نیز شده است.
- قوتان: پلیكان. دارای نوع های آغ قوتان قوش٬ كیچیك قوتان قوش و تپه لیقوتان قوش میباشد.
- گوله‌ین: نوعى اردك (كاكائی). نوشتن به شكل گولایان غلط است.
- قاشقالاق: نوعی اردك.
- قامچیلار: قمچی به معنی اسب نر است. همچنین قامچى به معنى شلاق و چوبكى كه "قام"ها٫ روحانیون "شامان" با آن در مراسم دینى تركها و مغولها بر طبلها می كوبیده اند میباشد.
بیتگیلر (گیاهان) و یوسونلار (جلبكها):
جزایر و تالاب (گؤل٬ گؤلمه چه) و مردابهای(سولاق٬ باتاق٬ باتلاق) اطراف دریاچه اورمیه سیمای بوزقیر (استپی) دارند. در حوضه اكولوژیكی دریاچه اورمیه ٥٤٦ گونه گیاهی٬ حدود ١٤٩ جنس و ٥٥ تیره شناخته شده است. جوامع گیاهی اصلی عبارتند از : سوچول = سوسئوه‌ر بیتگیلر (گیاهان آب پسند(Hydrophtic)٬ دوزچول = دوزسئوه ر بیتگیلر (گیاهان شور پسند - Halophytic)٬ قومچول = قوم سئوه ر بیتگیلر (گیاهان شن پسند- pseammaphytic ) و قورو- قارا بیتگیلری(گیاهان خشكیزی -Xerophytic). اینها را میتوان به دو بخش نمود:
1- آغاجلار (درختان) و چالیلار (درختچه) ها: شامل ایینه یارپاقلیلار (سوزنی برگ ها) مانند آردیج (سرو كوهی) و گئنیش یاپراقلیلار (پهن برگان) مانند داش آغاج (داغداغان٬ داغداغان هم كلمه ای تركی است) , یئمیشان (زالزالك) و ...
2- اوتسو بیتگیلر (نباتات علوفه ای): شامل بوغداگیللر (گندمیان), قاراقینیق (آویشن)٬ یووشان (درمنه٬ درمنه هم كلمه ای تركی است)٬ علف (اوت٬ گؤی٬ آلیشان٬ بولاق اوتو٬ دلیجه اوتو٬ آلاغی٬ ائششك قولاغی٬ جیغ٬ سو بیبری٬ چؤل اوتو٬.) ، ككلیك اوتو (كاكوتی٬ این كلمه تركی است)٬ زنبق (یییر٬ گون اوتو) و....
دریاچه اورمیه همچنین شامل ١٢ نوع از دوزچول گؤیو یاشیل یوسونلار (جلبك های سبز و آبی شورپسند) میباشد كه اساس زنجیره غذایی را ایجاد مینمایند .
نمونه های یاز اسامی جزایر:علاوه بر آرپا٬ سامان و . نمونه های زیر را میتوان شمرد:
توپپوزلو: توپپوز = گرز. توپوزلو = گیاهان گرزدار (كنگر٬ خشخاش٬ .). توپوز به شكل دبوس وارد زبان عربی نیز شده است. از ریشه توپ تركی به معنیگرد و مدور. كلمه توپ وارد زبان فارسی نیز شده است. (توپ بازی٬ اراده توپ٬ توپ پارچه٬ توپیدن٬..)
چاییر: آبگیر رودخانه و یا گیاهیكه در كناره آب روید. از كلمه چای تركی(رودخانه)
سومورقان: گیاهی دراز٬ ظریف و مودار و در طب مردمی مفید به قلب.
قاپاقلیجا: گیاهی در طب مردمی مفید برای معده.
قوش قونماز: نوعی خار كه در طب مردمی خاكستر آن را بر زخم میگذارند.
یاپاقلی: گلدار٬ گلستان
رنگها (بویالار) و فلزات:
نام رنگها و كلمات مربوط به رنگ بكار رفته شامل این مواردند: آغ٬ آل٬ بوز٬ قارا٬ ساری٬ گؤی٬ قیزیل٬ قاشقا٬ آلا و از فلزات دمیر٬ آلتین .
نمونه هایی از اسامی جزائر:
- آغ [آق]: علاوه بر سفید٬ كم شمار و كم تراكم٬ در اسامی كوه معنی بلند و مرتفع ٬ در اسامی قلعه معنی كوچك و خرد ٬ در اسامی اشخاص معنی محترم (سایقین) و در اسامی پدیده های آبی معنی آب نوشیدنی میدهد.
- آغجا: [آق٫ آغجا٫ آقجا٫ آغجه٫ آقجه] : مایل به سفید (آغیمتیل)
- آلتون: آلتین طلایى و سرخ. از ریشه "آل" به معنى سرخ٫ معادل "اولان" مغولى.
-بوز [بز]: علاوه بر رنگ خاكسترى و خاكى روشن٬ در اسامی جغرافیائی معنی عور٬ بدون گیاه و فاقد پوشش گیاهی میدهد.
- توخسون: (توخ+سون) به معنی رنگ مات (توخ و توتقون بویالی).
- ساری[سارا]: علاوه بر زرد٬ در اسامی جغرافیائی معنی دشت هموار و عرصه (دوزه نلیك٬ دوز٬ چؤل٬ آلان) میدهد. از همین بن٬ ساریجلو: "سارى+جا+لى=سارى+جه+لو"٫ و یا "سارى+جالو=صارى +چالى" به معنى بوته ها و شاخه هاى زرد است.
- قارا [قرا٫ خره ٫ قره:] سیاه٫ متراكم٫ قوى و انبوه.
- قاشقا: در نام اردك قاشقالاق. سفیدیبر صورت و یا پیشانی(معمولا اسب).
- قیزیل [قزل]: سرخ.
طوائف (اویماقلار):
نامهای طوائف و اقوام تركی بكار گرفته شده در جزائر اورمیه عبارتند از: مئركیت٬ توركلر٬ آفشار٬ بایات (بیات)٬ قانقلی٬ كنگرلی(كنگرلو)٬ دانالی(دانالو) ٬ ایسپیر ٬باییندیر (بایندر)٬ چالاغان٬ آرپا٬ قارلی(قارلیق) . این اسامی هم شامل تركان باستان (قانقلی - كنگرلی٬ قارلیق)٬ هم تركان قدیم (افشار) و هم تركان میانه (باییندیر) است. نامهای مربوط به تركان میانه بیشتر به دوره مغول و ایلخانیان مربوط میگردد.(حاكمان اولیه دولت ایلخانی كه در آزربایجان تاسیس شد٬ هر چند مغول بوده اند٬ اما این دولت در سیر زمان تماما به دولتی آزربایجانی و تركی تبدیل شده است).
نمونه هایی از اسامی جزائر:
- آرپا: از نام یكی از طوائف ائلخانی(آرپاقااون) .
- افشار [آفشار٫ آوشار٫ آووشار٫ اووشار]: یكى از قبایل ٢٤ گانه تركان اوغوز٫ شاخه بوز اوخ (تیر خاكسترى ). به معانى جمع كننده٫ هماهنگ٫ چابك٫ مباشر٫ كاردان٫ مطیع ٫ كمك كننده٫ و یا كسى كه شكار را دوست دارد و در آن ماهر است و ....
- باییندیر [بایندر]: آبادانی٬ فراوانی٬ مجازا افراط در كاری
تورك كلمه "ترك=تورك" نام ملى بزرگترین گروه قومى ایران٬ به معنى قوت٫ قدرت٫ شهامت٫ شخص و دوره بالغ و نیرومند شدن و رسیدن و جوانى و زیبایى مىباشد.
- چالاغان (چالا+غان): همچنین به معنی محل زندگی طائفه ترك چالا- چلا (از قبچاقها) است. اماكن بسیاری بنام این طائفه در آزربایجان و تركیه موجود است (چالاكندی٬ چال تپه٬ چال داش٬ چال داق٬.). در اطراف دریاچه اورمیه نامهای جغرافی بیشمار مربوط به طوائف تركی قبچاق حتی بنام قپچاق و اسلاف آنها (كومانها) موجودند.
- دانالی[دانالو]: نام طائفه ای ترك. معنی آن صاحب گوساله دو ساله است. ثبت آن به شكل دنه لی غلط است.
- قانلی[قانقلی, قانلو٬ قانی]: به معنی چرخ و ارابه چوبی٬ گردونه است. نام طائفه باستانی ترك كه بنا بروایات تركی٬ موجود چرخ و گاری هستند. صورت دیگر این كلمه كنگرلی(كنگرلو) است كه در آن -ار (به معنیانسان) به جای- لی نشسته است: قانق=كنگ (قانقلی= قانق+لی= قانق+ار = كنگ+ار = كنگر).
- كنگرلی: كنگرلوها از تركان باستانند كه از قرن پنج میلاد در آزربایجان ساكن شده اند. دولت مسافریان و یا سالاریلر (كنگرلو) و همچنین خانات نخجوان توسط این طائفه تاسیس شده بود. امروز علاوه بر آزربایجان غربی٬ بخش مهمی از تركان بخشهای آزربایجانی استان تهران ریشه كنگرلوی یدارد.
- مئركیت [مركید]: طائفه ای بنا به آلتائیستها ترك و بنا به رشیدالدین مغول. در اطراف دریاچه اورمیه اسامی تاریخی جغرافیائی متعددی بنام طوائف مغولی و یا خود مغول (میغیللی در یئكن) وجود دارد.
- قارلوق = قارلق= قرلق : قارلوقها كه نامشان به معنى توده برف است یكى از قبایل داخل اتحادیه گؤك توركها=گوك تركها بودند و در تاریخ تركى باستان از جمله در سقوط دولت گؤك تورك٫ ساقط نمودن دولت تركى تورگیش= تركش٫ بنیانگذارى دولت خاقانى باسمیل=بسمل و دولت قاراخانیان نقش بسیار مهمى ایفا نموده اند. در ریشه شناسى قارلیق - قرلق كلمه قارلى از مصدر قارماق (ریشه كلمات قارما٫ قاریشیق٫ قاریشماق...امروزى) به معنى مخلوط كردن و آمیختن و تركیب طوائف نیز پیشنهاد شده است.
مفاهیم مجرد (سویوت قاوراملار):
نمونه هائی از اسامی جزائر:
- اومود: به شكل امید وارد زبان فارسی شده است.از مصدر اومماق.
- بارینما: پناه جستن و محافظت شدن
- تؤره‌مه: ظهور٬ بروز٬ پیدایش٬ پدیده٬ مشتقات و فرآورده و نسل و اولاد.
- دیله‌ك: ارزو. از مصدر دیله‌مك
- دینج: آرام٬ آسوده٬ راحت٬ آرامش٬ به فارسی وارد شده است (دنج). همریشه با كلمات دینجه لمك٬ دینمك٬ دینگین٬ دینله نمك٬
- ساخلو [ساخلی]: محفوظ٬ مخفی٬ نهانی٬ در خفا نگهداری شده٬ محل نگهداری قوای نظامی٬ پادگان (ساخلاغو).همریشه با ساخلاماق٬ ساخلانباج٬ .
- سایین [صایین]: زیبا و با ارزش و مهم ممتاز٬ برجسته٬ محترم.
- سیغیناق: پناهگاه٬ معادل بالیق در تركی قدیم (بالیقلو٬ به معنی شهر٬ قلعه و محل پناه گرفتن) از مصدر سیغینماق (پناه آوردن ٬التجا). همریشه با سیغماق٬ سیغیشماق (گنجیدن)٬ سیغینماچی(پناهنده)
- قوشاجالی: بد شگون (اوغورسوز)
- منگیداش [بنگی٬ بنگو٬ منگو٬ منقگو٬ مینگه]: ابدی٬ جاوید٬ لایتناهی٬ (منگیسو= آب حیات٬ منگی تانری= خداوند حی٬ مینگه بئرتى = خداداد٬ تانری وئردی). در اسم جلال الدین مینگه بئرتی به اشتباه منكبرنی نوشته میشود.
- یانیقلی: یانیق=سوخته و رنگ سوخته. یانیقلی= رنج كشیده٬ درد آشنا
شكل٬ اندازه و موقعیت (بیچیم٬ اؤلچو٬دوروم بیلدیره‌ن آدلار)
كلمات زیر برای توصیف جزائر و صخره ها بكار رفته اند: یاسسی٬ یاریم٬ یارماقلی٬ چات٬ قیرنالی٬ قیپلیجا٬ بوجاقلی٬ یومرو٬ چؤمچه٬ ایری٬ یئكه٬ قابا٬ تك٬ یالقیز٬ شوش٬ قوشاجالی٬ یالمان٬ .
نمونه هایی از اسامی جزائر:
تاپداق: محلی كه در فواصل زمانی كوتاه حیوانات در آن چرا كنند.(تئز تئز اوتاریلان یئر)٬ از مصدر تاپتاماق٬ تاپتالاماق
چؤمچه: (چؤم+چه) كفگیر٬ همریشه با چؤملك (چؤم+لك) دیزیسنگی به شكل چمچه وارد زبان فارسی شده است.
چاناق [چناق]: ظرف ٫كاسه٫ پیمانه٬ بشقاب گود٬ وارد زبان فارسى شده است. "چاناق آنتئن" به معنى آنتن ماهواره (دیش) است. چاناقچی نام طائفه ای ترك در آذربایجان است.
شوش: بلند و نوك تیز٬ قله كوه. واریانت شیش به معنی سیخ (بؤیوك شیش تپه داغی در آذربایجان شمالی)
قیپلیجا: دیگ كوچ برای جوشاندن آب.
كوله كلی: محل باددار٬ سریع
منجق [مینجیق٫ بنجق٫ بونجوق٫ مونجوق] : دانه هاى سنگهاى قیمتى٫ چنین دانه هایى (و نیز ناخن شیر و ...) كه بر پرچمها (توغها) و یا طبق باورهاى تركى براى جلوگیرى از چشم زدن به دم اسب بسته مىشد. پرچمهایى كه داراى چنین سنگهاى قیمتى و یا دانه هایى بوده اند. (كلمات پرچم و طوغ نیز تركى مىباشند) نام پدر آتیللا از تركهاى هون .
یارماق: شكافتن (كوه و زمین) و دو نیم كردن٬ سكه و پول. همریشه با یارا٬ یاری٬ یاریم و .
یاریلغان (یارغان): پرتگاه٬ كناره دره٬ شكست های كنار رودخانه (چئوره سیسیلدیریملی٬ ایری اوزون دره)
یالمان: یال+مان: تند و تیز و عریان٬ سربالائی٬ سینه كش كوه. یال به معنی سینه كوه٬ كوهپایه٬ تپه٬ راس محلی مرتفع و . همریشه با یالین
بزه كلی: بزه+ك+لی آذین شده٬ آرایش كرده٬ زینت كرده. كلمه تركی بزك به زبان فارسی نیز داخل شده است.
هیدرونیم لر و .
قاینارجا [غینرجه]: آب زیرزمینى خودجوش. از مصدر "قایناماق"(جوشیدن).
گؤتورگه: (گؤتور+گه) جوی آب درست شده از خاكریز (تؤكمه تورپاقدان قاییریلان آرخ)
قالا [قله٫ قلعه]: ده و روستا و آبادى. از ریشه تركى "قالقا" به معنى سپر ٫حفاظ٫ حصار٫ دژ٫ سنگر٫ استحكامات نظامى و قلعه و مجازا مدافعه كننده و تدافع ٫ پاسدارى٫ محل تجمع سپاهیان است . كلمه قالقا كه ریشه "قالخان" تركى (سپر) نیز هست بعدها فرم امروزى "قالا "را پیدا نموده كه غیر از "قلعه " عربى است و به شكل "كالا" "كلا" و "كلات" به زبان فارسى نیز وارد شده است. قالا از مصدر قالاماق تركی به معنی انباشتن رویهم و . ٬ حال آنكه قلعه عربی از قلع به معنی كندن است.
كند: روستا.
چند نام با ریشه شناسی غیرقطعی(كؤكنلری كسینله شمه ین بیر نئچه آد)
ایشك میدانلار- ائششك؟ مئیدانلار٬ ائشیك مئیدانلار؟. هرچند كه نام این جزیره به صورت ائششك مئیدانلار گفته میشود٬ به نظر میرسد فرم ائشیك به معنی آستانه٬ بیرون و خارج و تشریفات صحیح تر باشد. زیرا تركیب ائششك مئیدانلار به لحاظ دستوری نادرست است و فرم صحیح آن میبایست ائششك مئیدانلار+ی میشد. (مانند ائششك داغ+ی).
- اردشه (آردیش؟٬ آردآشا): آرد+یش: آرد (بخش عقب٬ و آفتاب نگیر كوه٬ كوه٬ كوهستانی٬ مسكن كوهستانی)+ یش (مكان).آبادی جای گرفته در ناحیه كوهستانی٬ در پس كوه. در آذربایجان شمالی(امروز جزء ارمنستان) نامی به شكل آرداشان = آرد+آشان؟ به معنی پس كوه و آرخاشان داغی=آرخ آشان به معنی ماورای جویبار وجود دارد.
- شاها تالا- شبه جزیره شاها تالا (یاریم آداسی) مدفن هلاگوخان نواده چنگیزخان مغول و بنیانگذار دولت ایلخانی(در قلعه ای بنام گووور قالا) است. اسم شاهاتالا ظاهرا از دو بخش شاها (در بعضی متون شاهو) و تالا (در بعضی متون تلا٬ تولا) تشكیل شده است. ثبت شاهی طلا غلط است. معنی جز اول شاها (شاهو) دانسته نشد.جزء دوم تالا:
احتمال اول - تالا: در تركی به معنی ناحیه كوچك بیدرخت و چمنزار در داخل جنگل و بیشه است. در آذربایجان شمالی نامهای جغرافیائی مشابه آخ تالا٬ (نام طائفه ای ترك از پادارها)٬ آغ تالا٬ آلا تالا٬ بوستان تالا و. وجود دارند.
احتمال دوم- دالای(تالوی٬ توول٬ توولا٬ تالویا): به مغولی دریا٬ از ریشه چینیتا (بزرگ)+لوی(چشمه٬ منبع آب). و یا به معنی املاك و رقبات دیوانی مربوط به مواجب و مرسوم لشگریان. (مربوط به سركار خاصه سلاطین٬ اینجو نام دارد). همریشه با دالماق تركی به معنی غوطه ور شدن در آب. این نام در اسم كوه دالاخانیدر بخش آذربایجانی شهرستان سنقر در غرب روستای چماق تپه (چوماق تپه) در استان كرمانشاه وجود دارد. دالاخانی= دالا+ خانی خانی به معنی حوض و چشمه آب چاه ست.
احتمال سوم- تالا- تارا: تكه و پاره ابر٬ مزرعه٬ پراكنده٬ تكه ایجدا شده و .(كلمه تكه – تیكه نیز تركی است). (در كلمات تالان٬ تاراج٬ تار و مار٬ دارما داغین٬ تلاش٬ تراش٬.).
- قاناجانا- گاتاجابا؟: شاید كلمه تركی بیاز قانا+جانا بوده باشد. قانا (خانا٬ كانا) در تركی به معنی تل خاك در تاكستانها و .است. قانالیق: تاكستان.ریشه اسم خانا (پیرانشهر) نیز همین كلمه است. از طرف دیگر با توجه به شباهت ظاهری آن با امه‌جن(نوعی مارمولك) و سوخولجان (كرم خاكی)٬ ممكن است كه نام حیوانی(قاناجان؟) بوده باشد .همچنین طبق منابع عثمانی خاناچالا نام طائفه ای ترك در آزربایجان٬ گرجستان و ارمنستان امروزی بوده است. خود كلمه جابا- جاوا در تركی به معنی محل خالی بین سنگها و صخره هاست.
- علیمیرزه: احتمالا محرف آلا مزره (مزرعه). مانند نامهای جغرافیائی مشابه بالا مزره (مزرعه كوچك)٬ بؤیوك مزره (مزرعه بزرگ) در آزربایجان. كلمات آلا و آل در بسیاری از نامهای تاریخی از طرف مردم و یا مقامات به علی تغییر و یا تحریف شده است٬ مانند نام آل آشیق تحریف شده به علی عاشق.
- كمر- كؤمه ر؟ گؤمه ر؟: این كلمه در تركى باستان به معانى ابرى٫ تیره و تار٫ جدى و با شهامت.... وجود داشته كه ریشه تركى كلمات kumoru, komor, komoly در زبان مجارى مدرن بحساب میروند. ممكن است از ریشه كؤمه (كومه٬ كوما٬ جوما٬ كپه٬ قوپا٬ قبه٬.) به معانی توده ایاز یك چیز٬ تجمعی از مردم٬ خانه كوچك دهقانی٬ كلبه٬ هرچیز قلمبیده و گنبدی شكل٬ سردوش نظامی باشد كه به زبان فارسی نیز به شكل كوپه وارد شده است. از ریشه كؤممك- گؤممك به معنی دفن و زیر خاك پنهان كردن. كؤبه‌ر - به معنى برجستگی كنار راه یا جویاست. همچنین كؤمر نام طائفه ای ترك در تركیه٬ آزربایجان٬ گرجستان بوده است كه در منابع تاریخى به اشكال كمرلو٬ گمرلو٬ قمرلو٬ خمارلو٬ خمارلو٫ خمرلو٫ خومارلو و.... ثبت شده است. در این كشورها دهها نام جغرافیایی با این نام وجود دارد. با این كلمه در نام امیرخمارتاش عمادی(572 ) كه در آبادى و اعمار قزوین خدمات بسیارى انجام داده بود و همچنین در نام طائفه تركى خمارلو (در خراسان و…..) و در بسیاری از روستاها در ایران با اسم قمر آباد مواجه مىشویم. برخی آنرا از ریشه خمر= قوم+ار به معنى انسان دشتى٫ ریگزار دانسته اند. خوم ارى=خمارى= قوم ارى =مرد شنزار. (مانند ایل ارى=بومى٫ خودى؛ گون ارى٫ آغاج ارى٫ سو ارى٫ قز ارى- غز ارى٫ تورك ارى٫ دنیز ارى٫ یابان ارى٫ قویون ارى) .... كلمه خمار كه در زبان فارسى وجود دارد٫ غیر از این خمار= قوم ارى تركى بوده و منشاء سغدى دارد. نوشتن آن به شكل كیمئر غلط است.
- شاه سوره نلی؟: به معنی سواره نظام شاهیدر مقابل قارا سوره ن؟. قارا سورن به معنی امنیه سواره راه و قافله ها٬ سواره نظام عادی انتخاب شده از طبقات پائین جامعه است.
- آغ مسته؟
- قیزیل كنگه ور؟ كنگ+آوار؟
- یاسسی- قیلینج یاغلى؟ (آیاقلی؟) قارا
