محمدحسن خان امیر نظمی افشار

دوتن از سران افشار

محمدحسن خان امیر نظمی افشار در سال 1251 ق در اورمیه بدنیا آمد. وی از ایل افشار بود. این ایل از بزرگترین ایلات ایران است که در استانهای آزربایجان شرِقی، آزربایجان غربی، خراسان، کرمان، فارس، سیستان، زنجان، همدان و خوزستان پراکنده اند. افشارها از ایلات ترک تبار هستند که از ترکستان به ایران آمده اند.

افشارها از زمان شاه تهماسب، حکومت اورمیه را در دست داشته اند. در زمان سلطنت شاه عباس اول، کلبعلی سلطان افشار در جنگ بغداد رشادت فراوان کرد و شاه موافقت نمود تا ایل افشار عموماً در منطقه آزربایجان غربی و اورمیه ساکن شوند. طبق این فرمان کلبعلی سلطان تعداد 8000 خانوار از افشارها را از عراق و فارس و خراسان به اورمیه آورد.

ایل افشار دارای 14 طایفه است. محمدحسن امیر نظمی افشار از طایفه افشار قاسملو بود. اجداد وی همواره حکمرانی مناطقی چون خوی و اورمیه را در دست داشته اند. رضاقلی خان افشار قاسملو در سال 1182 ق/ 1146ش از طرف کریم خان زند بیگلربیگی اورمیه شد و پسرانش یکی پس از دیگری این مقام را داشتند.

محمدحسن امیر نظمی نوه شهریارخان افشار و برادر زاده محمدصادق خان امیر تومان افشار بود. محمدحسن از سنین جوانی وارد خدمات دولتی شد. او در قشون اورمیه درجة امیرتومانی داشت و به حاجی امیر تومان معروف شد. او همواره در امور عام المنفعه پیشقدم بود. یکی از اقدامات خیرخواهانه وی تأسیس مدرسة دارالایتام اسلامیه در اورمیه در سال 1324ق/ 1284ش بود. در تأسیس این مدرسه که نخستین مدرسه به شیوة نو در اورمیه بود، جمعی از مردم فرهنگدوست و نیکوکار شرکت داشتند. حاجی امیرتومان در تأسیس آن مجاهدت فراوان کرد و مساعدت مالی بسیار نمود.

برنامة تحصیلات در این مدرسه علاوه بر دروس شش سالة ابتدایی، شامل صنایع خیاطی، کفاشی و نجاری نیز بود. در آن مدرسه سی نفر از اطفال یتیم نیز تحصیل می کردند که کلیه هزینه های آن بر عهده بانی آموزشگاه بود. برای کودکان بی سرپرست قسمت شبانه روزی نیز ضمیمة مدرسه بود و مؤسس تمام هزینة لباس و خوراک را بر عهده داشت. برای مدیریت این مدرسه و تدریس الفبا مرحوم میرزا حسین رشدیه برادر میرزا حسن رشدیه بنیانگذار مدارس نوین ایران را از تبریز به اورمیه آوردند. این مدرسه نیز همچون سایر مدارس جدید اورمیه تا سال 1336ق/1296ش در اغتشاشات اورمیه از میان رفت.

محمدحسن حاجی امیر تومان در خدمات دولتی از خود صداقت و لیاقت نشان داد. در این زمان وی از نظر مالی متمکن و سخت مشغول کارهای حکومتی بوده است. بازیل نیکیتین کنسول روسیه در اورمیه طی نامة مورخة 15 ذیحجه 1333 ق به محمدصادق میرزا معزالدوله حاکم اورمیه گلایه کرد که حکومت به کارهای مسیحیان رسیدگی نمی کند. معزالدوله در نامة مورخ 17 ذیحجه 1333 این مسئله را رد کرده و افزود: «با وجود این محض تسریع تسویة امور دوستدار مثل جناب مستطاب اجل حاج نظم السلطنه امیرتومان، شخص فعال و بی غرض و بی طمع را مجبور کرده است که هر روز مرتباً به رسیدگی امور مسیحی و مسلمان مشغولند.»

محمدحسن با دریافت لقب نظم السلطنه حاکم خوی شد. مردم او را حاج نظم السلطنه می شناختند. پیش از وی یوسف خان شجاع الدوله افشار از خویشاوندان نظم السلطنه، حکومت خوی را در اختیار داشت. نظم السلطنه در طول حکمرانی خود در خوی، نام نیکی از خود به یادگار گذاشت. مردم خوی و سلماس از وی خاطرات نیکی به یاد دارند. علت این بود که او نه تنها در امور اجتماعی و سیاسی، محل مأموریت خود را به نحو احسن اداره می کرد بلکه از نظر فرهنگی و ایجاد سازمانهای خیریه نیز خدمات شایان نمود.

هنگامی که نظم السلطنه حکومت خوی را در دست داشت، اوضاع در این منطقه بسیار بحرانی بود. انقلاب سوسیالیستی 1917 روسیه موجب آوارگی و نابسامانی نیروهای روسی مستقر در ایران شده بود. اغتشاشات اورمیه و وضعیت نابسامان حقوق و معیشت این سربازان باعث شد که آنان به غارت شهرها بپردازند. خوی یکی از این شهرها بود که در خطر چپاول سربازان روسی قرار داشت. نظم السلطنه تنها عنوان حکومت خوی را داشت و هیچ نیروی نظامی در اختیار وی نبود. در این وضعیت نابسامان نظم السلطنه در اعلامیه ای وضعیت را به آگاهی مردم رسانده و از آنان خواست تا خود امر دفاع را انجام دهند. با این وجود او تأکید کرد که :«... هرکس از مأمورین اداره برخلاف نیات این جانب رفتار کرده باشند، تنبیه سخت کرده، از اداره خارج خواهم کرد و ابداً حامی مأمورین ظالم نخواهم بود.»

روز چهارشنبه 19 صفر 1336ق/14 آذر 1296ش سالداتهای روس بازار خوی را سوزاندند و چند تن را کشتند. اهالی شهر و همچنین نظم السطلنه به کنسولگری روسیه مراجعه کرده و از اعمال سربازان روس شکایت کردند. کنسول اظهار داشت که اختیاری بر سربازان روس ندارد. مردم اجازه خواستند تا خود آنان را دفع نمایند. کنسول نوشته ای به آنان داد مبنی براینکه مردم در دفاع مختارند. شهر به میدان جنگ تبدیل شد. نظم السلطنه در این اوضاع خوی را به مقصد تبریز ترک کرد. مشخص نیست که هدف نظم السطلطنه از رفتن به تبریز چه بوده است ولی این عمل باعث شد تا بزرگان خوی دیگر به حکومت وی راضی نباشند. وضعیت خوی با خروج نظم السلطنه از شهر بحرانی تر شد. عده ای از اعیان خوی نزد امیرامجد از خوانین ماکو رفته و خواهش کردند که وی کامل پاشاخان فرزند خود را به حکومت خوی بگمارد تا شهر سر و سامانی پیدا کند. نظم السلطنه اصرار داشت که با این سمت دوباره به خوی بازگردد ولی نمایندگان خوی به این عنوان که وی پست خود را در چنان موقعیت بحرانی و حساس ترک کرده ، درخواست او را نپذیرفتند. بدین ترتیب کامل پاشاخان حاکم خوی شد.

در سال 1336ق واقعة هجوم جیلوهای ارمنی به اورمیه رخ داد. در این زمان اجلال الملک حاکم اورمیه و امیر تومان نیز از بزرگان شهر و مشاوران او بود. در شعبان 1337 که کردها به اورمیه حمله کردند، خانة نظم السلطنه نیز هدف چپاول قرار گرفت. در سال 1339 ق/1300 ش وی معاون حکومت اورمیه بود. در 16 شعبان همان سال که شیخ عبدالله کرد در ماجرای سیمتقو وارد اورمیه شد، اوضاع در شهر بحرانی شد. ارشدالملک حاکم شهر از خود درایتی نشان نداده بود. اعیان، علماء و تجار اورمیه توافق کردند که ارشدالملک از حکومت اورمیه برکنار شود. براساس تصمیمات آن، هیئتی مرکب از چهارنفر حکومت شهر را در دست گرفتند که نظم السلطنه یکی از آنها بود. وظیفة این هیئت رتق و فتق و تسویة امور حکومتی بود. (اورمیه در محاربة عالم سوز، ص 447) چندی بعد هیئتی از طرف اعیان اورمیه به دیدار سیمتقو رفتند که نظم السلطنه نیز جزء آنان بود. سیمتقو به وی صد تومان پول هدیه داد و نظم السلطنه نیز یک جفت سردوشی سرداری و یک عدد انگشتری الماس به سیمتقو تقدیم کرد. این اقدامات با هدف حراست از اورمیه در برابر خطر کردهای شکاکی به رهبری سیمتقو بود. از این پس نیز جلسات و مذاکرات مهم در منزل و با حضور نظم السلطنه برگزار می شد.

نظم السلطنه پس از انقراض قاجاریه و در زمان سلطنت رضاشاه نیز یکی از افراد متنفذ و مورد احترام اورمیه بود. او مدتها در انجمنهای خیریه، شهرداری و شیر و خورشید، عضویت و ریاست داشت.. او در سال 1309 نشریه ای با نام «رضائیه» منتشر کرد. شمارة اول آن روز 14 اسفند 1309 از زیر چاپ درآمد. این نشریه هفتگی به چاپ سربی و با روش مجلة دینی انتشار می یافت. این نشریه پس از چندی تعطیل شد و مجدداً در سال 1312 دوباره انتشار آن از سرگرفته شد ولی دوباره تعطیل گردید. مدت انتشار آن از آغاز تا پایان 10 سال طول کشید.

پس از شهریور 1320 نظم السلطنه از نیکوکاران و خیرخواهان اورمیه به شمار می رفت. در سالنامة آریان نام حاج محمدحسن امیرنظمی افشار در میان صورت نامهای مردان بلندهمتی قرار داشت که در سال 1323 بوسیلة ایجاد مؤسسات خیریه یا کمک در راه پیشرفت فرهنگی و تمدن کشور و مستحدثات عام المنفعه بذل مساعی کرده و صرف همت نموده اند. مقام و منزلت اجتماعی والای نظم السلطنه در اورمیه از آنجا پیداست که در سال 1327 سیدحسن تقی زاده نمایندة آذربایجان به اورمیه آمده و در منزل وی سکونت کرد. دو روز بعد در جلسه ای که عموم طبقات، فرماندهان لشکر و افسران ارشد و رؤسای ادارات نیز حضور داشتند، انصاری مدیر روزنامه کیوان که از سال 1320 در اورمیه منتشر می شد، از طرف اهالی اورمیه استدعا نمود که نمایندگان هرچه زودتر اقدام به تشکیل مجلس سنا نمایند. پس از عزیمت تقی زاده از اورمیه، مقدمات برای انتخابات مجلس مؤسسان در کشور آماده شد و در فروردین 1328 محمدحسن امیر نظمی از اورمیه حائز اکثریت آراء گردید. حسین امید در سال 1332 از درگذشت وی خبر داده است. بدین ترتیب محمدحسن خان امیرنظمی افشار می باید بین سالهای 1328 تا 1332 درگذشته باشد.

تحقیق: پرویز شاهمرسی

منبع:

 http://urmulutaymaz.blogspot.com/2010/05/blog-post_2822.html