در مورد اورمو گولو(درياچه اورميه) و اكوسيستم آن بيشتر بدانيم

در مورد اورمو گولو(درياچه اورميه) و اكوسيستم آن بيشتر بدانيم

درياچه اورميه كه يكي از مهمترين و با ارزشترين اكوسيستمهاي آبي آزربایجان و ايران است، در اوايل دهه 1350، به عنوان پارك ملي و در سال 1355، به عنوان ذخيره‌گاه بيوسفر از سوي سازمان يونسكو اعلام شده است. همچنين درياچه اورمیه جزو تالابهاي با اهميت بين‌المللي محسوب و در سال 1354 به كنوانسيون حفاظت از تالابها (رامسر - 1971) معرفي شده است و جزو مناطق داراي اهميت براي پرندگان است که متاسفانه امروزه بر اثر بي توجهي مسولان و رعايت نکردن بعضي از اصول زيست محيطي درياچه اورمیه در حال نابودي است .

خواص شيميايي آب درياچه اورمیه:

آب‌ اغلب‌ رودخانه‌هايى‌ كه‌ به‌ اين‌ درياچه‌ مى‌ريزند، به‌ سبب‌ عبور از طبقات‌ پر نمك‌ و سولفات‌ دو سود شور است‌. از نظر طبقه بندي شيميائي آب درياچه اورميه تيپ كلره داشته و باقيمانده خشك عناصر محلول درآب آن (T.D.S) در دوران پرآبي در حدود ۱۸۰ ودرزمان كم آبي در حدود ۴۲۰ گرم در ليتر ميباشد. وزن مخصوص آب درياچه 1.150 تا1.75تن برمتر مکعب است.

تركيب‌ املاح‌ آب‌ درياچه‌ اورمیه چنين‌ است‌: كلرور سديم‌: 37/86 گرم‌، كلرور منيزيم‌: 94/6 گرم‌، سولفات‌ دوشو: 34/0 گرم‌، سولفات‌ منيزي‌: 08/6 گرم‌ و كلرور كلسيم‌: 27/0 گرم‌ رسوبات‌ شيميايى‌ درياچه‌ شامل‌ نمك‌ طعام‌، گچ‌، آرا گونيت‌ و تا اندازه‌اي‌ كلسيت‌ است‌. در سواحل‌ باتلاقى‌ درياچة اورميه‌ لجنى‌ متعفن‌ وجود دارد كه‌ به‌ صورت‌ خمير سياه‌ رنگ‌ داراي‌ تركيبات‌ گوگردي‌ و خواص‌ درمانى‌ است.

اسيديته يا قليائيت آب درياچه اورمیه(PH) درفصل بهار به دليل پايين بودن دما و بارش باران هاي اسيدي درمحدوده ۶/۸ ودر فصل تابستان ۷/۸ ميباشد .هدايت الكتريكي آب بسته به وضعيت حجم آب درياچه از ۲۰۰۰۰۰تا ۶۰۰۰۰۰ ميكروموس برسانتيمتر مربع متغير بوده وتنها موجود زنده اي كه قادر است در آب شور اين درياچه زندگي نمايد آرتميا ساليناست كه خوراكي مقوي و بسيار مناسب براي ماهيان پرورشي ميباشد.

ويژگي هاي زيست محيطي درياچه اورمیه:

حوزه درياچه اورميه جزوتقسيم بنديهاي مرکز تنوع گياهان(word wildlife fund)WWFو(International union concervation of nature)IUCNقرار دارد.در حوزه اکولوژيکي در ياچه اورميه 546 گونه گياهي به ثبت رسيده است. جوامع گياهي عبارتند از گياهان شور پسند(Halo phy tic)،گياهان شن پسند(Pseammaphytic) ، گياهان خشک زي(Xero phytic)گياهان آب پسند(Hydro phytic) -درياچه اورميه شامل انبوه فراواني از جلبک هاي سبز – آبي مي باشد . توليد بالاي اين جلبکها اساس زنجيره غذايي را ايجاد مي نمايد. در حوزه اکولوژيکي درياچه اورميه ،27 گونه پستاندار ، 212 گونه پرنده ، 41 گونه خزنده ، 7 گونه دوزيست و26 گونه ماهي وجود دارد.درياچه اورميه زيستگاه زمستان گذراني گروه هاي بزرگي از مرغان آبزي (بويژه اردکها و مرغان دراز پا Waders) مي باشد. علاوه بر اين بزرگترين کلنيهاي توليدمثل فلامينگو  در ايران و همچنين پليکان سفيد را پذيرا مي باشد . دو نوع از پستانداران در معرض نابودي  به جزايرپارک ملي درياچه معرفي و در آنجا جمعيت آنها افزايش يافت. اين دو نوع پستاندار گوزن زرد ايراني Dama mesopotamica  و قوچ و ميش Orientalis gimelini ovis)) مي باشد.

مهمترين بي مهره آبزي درياچه اورميه Artemia urmiana مي باشد که يک گونه ميگوي بومي آب شور مي باشد. اين جانور از رده سخت پوستان بوده و تامين کننده غذاي بسياري از گونه هاي مهم پرندگان از جمله فلامينگو مي باشد.

در درياچه اورميه تعداد زيادي زيستگاه آبي و خشکي وجود دارد ، 17 سايت بحراني شامل خود درياچه  بعضي زيستگاه هاي خشکي مهم و تالاب هاي اطراف در ياچه به عنوان مهمترين نواحي جهت مديريت حفاظتي و حمايتي مطرح شده اند.

گونه هاي مورد تهديد ثبت شده در حوزه اکولوژيکي درياچه اورميه سال1379 IUCN :

باکلان کوچک ،اردک بلوطي، غاز پيشاني سفيد کوچک، خروس کولي دشتي، عروس غاز ، ميش مرغ،اردک مرمري، متاي پا سرخ، اردک سر سفيد،دليجه کوچک.

آرتيميا اورمیانا:

تا کنون 6 گونه آرتيميا در آب هاي دنيا شناسايي شده اند ، آرتيميا در همه آبهاي شور مشاهده نمي شود که دليل آن شايد مهاجرت نکردن آرتيميا از يک بيوتوپ به بيوتوپ ديگر باشد . اين جانور ازنظر آناتوميکي ، در مقابل دشمنان خود که اغلب از گوشت خواران آبزي هستند از ساختمان دفاعي لازم برخوردار نيست . بنابراين سازو کار انتشار ان بيشتر بر مبناي حمل ونقل تخم آن توسط باد و پرندگان، ازمحلي به محل ديگر است.

تخم آرتميا تا سه روز دربدن پرندگان ، بدون هيچ گونه تغيير در قوه ناميه اش باقي مي ماند. اين جاندار مي تواند در شوري هاي بالاي حد اشباع 340 در هزار زنده بماند و در طبيعت ، در آبهاي با شوري کمتر از 45 در هزار به هيچ وجه مشاهده نمي شود. آرتميا حاوي بهترين سيستم شناخته شده تنظيم اسمز در تمام جامعه جانوري است ، ولي حد پاييني از شوري براي حيات آن مناسب تر است: زيرا اگرميزان شوري بالا باشد ،انرژي  بيشتري را بايد صرف تنظيم فشار اسمزي خود کند.اين جانور از زمان کوتاهي براي توليد نسل خود برخوردار است -2 هفته – و تا رسيدن به مرحله بلوغ ، حدود 15 بار پوست مي اندازد . درمدت 50-60 روز عمر خود نيز 10تا 11 بار توليد نسل مي کند که اغلب هر بار 100 تخم دارد. تخم آن را مي توان براي ساليان متمادي در شرايط خاص و ساده اي نگه داري کرد. اين جاندار بهترين منبع غذايي براي ماهيان تازه متولد شده است. 

درياچه اورميه بيمارستاني طبيعي براي گردشگران:

آبهاي نيلگون وسواحل زيباي دومين درياچه شور جهان درقلب اورميه در تمام فصول پذيراي گردشگراني است كه از دل شهر به دامان طبيعت پناه مي آورند.

درياچه اورميه، كه 102 جزيره بزرگ و كوچك را در دل خود جاي داده است، هر ساله پذيراي گردشگران خارجي و داخلي اي است كه براي تفريح و استفاده از جاذبه هاي گردشگري اين درياچه و يا براي درمان بيماري ها با استفاده از جلبك ها و املاح آب درياچه اورميه به قلب اورميه پناه مي آورند.

زيبايي هاي درياچه اورميه و موقعيت جغرافيايي آن سبب مي شود همه گردشگراني كه وارد استان آزربايجان غربي مي شوند، از اين درياچه نيز ديدن كنند.

درياچه اورميه دومين درياچه شور جهان پس از بحرالميت است. از اين رو تنها موجودات زنده اين درياچه ماهي هاي ريزي به نام «آرتيميا» هستند كه در پرورش ماهي از آنها استفاده مي شود.

از ساحل هاي اورميه، املاح آب هاي درياچه و لجن ها و جلبك هاي موجود در درياچه اورميه نيز استفاده هاي درماني زيادي مي شود. لجن ها و املاح درياچه اورميه براي درمان بيماري هاي پوستي و روماتيسمي موثرند

بحرانهاي  زيست محيطي درياچه اورمیه:

مطالعات انجام شده نشان مي‌دهد كه خطرهاي جدي اكوسيستم درياچه اورمیه را تهديد مي‌كند و علائمي مبني بر كاهش كاركردهاي اكولوژيكي آن به دليل فعاليتهاي انساني مشاهده مي‌شود. تنظيم و ذخيره آب رودخانه‌ها در پشت سدها و برداشت آب براي مقاصد كشاورزي و شرب از رودخانه‌هاي منتهي به درياچه و كاهش آب ورودي به درياچه، فاضلابهاي صنعتي و شهري تصفيه نشده و يا نيمه‌تصفيه شده و نيز پساب حاصل از طرح‌هاي آبياري بر كيفيت آب درياچه و ايجاد بزرگراه شهيد كلانتري كه تاثير مهمي بر گردش آب و شوري و حيات آرتميا داشته است، درياچه اورمیه را مورد تهديد جدي قرار داده است

آسيبهاي زيست محيطي ميانگذرشهيد کلانتري

الف-رسوب گذاري غير متعارف در کف درياچه اورميه

در حالى كه آخرين تصاوير ماهواره اى از افزايش حجم رسوبات در اطراف محل احداث پل ميان گذر درياچه اورميه خبر مى دهد كارشناسان محيط زيست اعلام كردند: «تاكنون ۱۲۰ هكتار از درياچه اورميه با احداث جاده شهيد كلانترى نابود شده است.» «آخرين تصاوير ماهواره اى از درياچه اورميه، نشان مي دهداكه با گردش رسوبات به سمت ميان گذر، حجم رسوبات در اين منطقه به شدت افزايش يافته و درياچه را حتى پيش از احداث پل در آستانه دو نيم شدن قرار داده است.». در صورت تفکيک در ياچه به دو قسمت شمالي وجنوبي ، افزايش ارتفاع سطح لجن درياچه جنوبي به طور متوسط سالانه حدود 5تا6 سانتي متر بيشتر از سطح لجن درياچه شمالي خواهد بود.اين نامتقارن بودن انباشتگي رسوبات طرفين بزرگراه مي تواند تنشهاي نا متقارني بين دو طرف جاده وارد آورد و چون بدنه بزرگراه به صورت شناور در لجن دريا مستقر است

با گذشت زمان انباشتگي رسوبات درياچه اي تشديد مي شودکه پايداري بزرگراه را تهديد مي کند .

احداث پل ميان گذر درياچه اورميه در شرايطى صورت مى پذيرد كه پيش از اين بانك جهانى با حمايت مالى از پروژه مطالعاتى مديريت حوزه آبريز درياچه اورميه اعلام كرده بود: «احداث اين بزرگراه به طور مستقيم منجر به از بين رفتن بخشى از بستر درياچه اورمیه و سطح آب شده است و ساخت پى بزرگراه به عرض ۸۰ متر در كف درياچه و به طول ۱۵ كيلومتر، مساحت حدود ۱۲۰ هكتار از درياچه را نابود كرده است.

ب- آلودگي صوتي و اثرات نا مطلوب آن بر حيات وحش منطقه و پرندگان مهاجر : درحال حاضر ، تردد قايق هاي موتوري ، به نوعي موجب کاهش جمعيت پستانداران و پرندگان درياچه به ميزان بالايي شده است.

ج – آلودگي خاک و آب وهواي منطقه

د – انقطاع نسبي روند حرکت طبيعي آب درياچه اورمیه .

ه- کاهش ظرفيت خود پالايي آب واثر آن بر توليد آرتيميا و جلبک هاي موجود.

اقدامات اجرايي و توصيه شده براي جلوگيري از نابودي درياچه:

1- درياچه اورميه با انتقال آب خزر زنده مى ماند:

محسن فرج پور از كارشناسان حوزه آب ، پيشنهادى براى حل مسأله درياچه اورميه مطرح كرد. او با استناد به دلايلى انتقال آب از خزر به درياچه اورميه را يگانه راه ماندگار براى حل مسأله غامض درياچه اورميه دانسته است. يكى از بزرگترين مشكلات درياچه فوق سطح ارتفاع آن از درياهاى آزاد مى باشد كه موجب ايجاد تبخير بالاتر از حد معمول در درياچه مذكور مى شود. همچنين با گسترش فضاهاى شهرى و انسانى، كشاورزى و حفر چاه هاى عميق به ناچار از رودخانه هاى تغذيه كننده استفاده بيش از حد به عمل آمده و اين دو معضل همراه با نفوذ آب به طبقات زيرين به يك اندازه و كاهش بارش باعث شورى بيش از حد آب درياچه مى گردد. لازم به توضيح مى باشد اين عمل هزاران سال است كه به وقوع پيوسته و در سالهاى نزديك سير صعودى داشته است. لذا چاره اى جز تغذيه اجبارى آب به داخل درياچه به نظر نمى رسد. به نظر ايشان مى توان با طرح نمودن گزينه درياى خزر براى نجات درياچه اورميه اقدام كرد. درياى خزر با عمق ۱۰۲۵ متر و ۳۰ متر پايين تر از سطح اقيانوسهاى آزاد و با طول كرانه جنوبى ۶۵۷ كيلومتر كه از دهانه رودخانه آستارا تا خليج حسين قلى واقع گرديده. همچنين شهرهايى مانند نوشهر، محمودآباد، رامسر، ۲۷ متر پايين تر از سطح آزاد درياها هستند. در سالهاى اخير با گرم شدن كره زمين و ذوب شدن يخهاى كشور همسايه شمالى و بالا آمدن آب سطحى زمينهاى كشاورزى (آيشى) در جلگه ها چاره اى جز باز نمودن دريچه رودخانه ولگا و مشتقات آن كه ۶۰ درصد تأمين آب درياى خزر را به عهده دارد نداشته تا از طغيان آب جلوگيرى به عمل آورد. از اين رو هم ميهنان در سالهاى گذشته با بالا آمدن آب در كرانه هاى جنوبى دچار خسارت گرديده اند. درياى خزر با توجه به اتصال به رودخانه هاى آب شيرين جزو درياچه هاى آب شيرين است. اما نمك و شورى اين دريا با توجه به بسته بودن و تبخير بالا نه به مقدار درياهاى آزاد بلكه كمتر از آن است كه با برداشت از آبهاى موجود چرخه جايگزينى از رودخانه ها بيشتر و در نهايت از شورى كمترى برخوردار خواهد گرديد .

در طرحى كه ارائه مى گردد انتقال آب درياى خزر به درياچه اروميه پيش بينى شده است كه اين فرآيند با استفاده از الكتروپمپ و بعضاً توربوپمپ با ظرفيت مناسب و استفاده از لوله هاى فولادى و بعضاً لوله هاى پلاستيك خواهد بود براساس ميزان آب موردنياز قطر لوله موردنظر ،تعيين و تعداد الكتروپمپ ها مشخص و هرگونه نيازهاى آتى نيز در طرح لحاظ خواهد گرديد. 

از آنجا كه يكى از مشكلات اجرايى اين قبيل طرحها، تحصيل زمين موردنياز و بخش عمده اى از هزينه ها را در برخواهد داشت استفاده از منتهى اليه داخل حريم خطوط لوله و نفت و گاز موجود در منطقه و جاده ها و راه آهن و دكلهاى برق موردنظر طرح مى باشد كه نهايتاً آثار تخريبى محيط زيستى طرح نيز كمتر خواهد بود. برداشت آب از حوالى شهر آستارا شروع و پس از گذر از اردبيل و سراب به تبريز ادامه يافته و از آنجا با عبور از مسير جاده جديد تبريز - اورميه مسير (شهيد كلانترى) به حوالى درياچه اورميه خواهد رسيد كه طول تقريبى اين مسير حدود ۳۶۰ كيلومتر پيش بينى مى گردد. 

در طول مسير طى شده هر كجا امكان وجود تغذيه آب شيرين به اين خط لوله نيز فراهم باشد امكانات لازم در طرح گنجانيده شده و امكان استفاده دو منظوره رفت و برگشت آب در تمام يا قسمت هايى از مسير كه در زمانهايى از سال در صورت نياز بتواند آب شيرين را از نقاط پايين دست به بالا انتقال دهد نيز ميسر خواهد بود. استفاده از نيروى مازاد آب در نقاطى كه مازاد فشار دارد به عنوان توليد برق و تفكر احداث نيروگاه ذخيره اى نيز مى تواند در صورت نياز در طرح منظور شود. 

نمك كمتر موجود در آب درياى خزر نسبت به نمك آب درياچه اورميه و امكان تداوم جريان انتقال آب در تمام سال مى تواند در احياى درياچه اورميه نقش مؤثرى را داشته باشد كه اثرات مثبت آن ايجاد هزاران فرصت شغلى در زمينه هاى كارى و كشاورزى، تلطيف هواى اطراف درياچه، ايجاد خطوط كشتيرانى، افزايش آبهاى زيرزمينى و احيا و تداوم حيات وحش و آبزيان و پرورش ماهى و حفظ محيط زيست و تغييرات اساسى در تمام زمينه هاى مرتبط در اطراف درياچه اورميه خواهد بود. همچنين پس از انتقال آب و نجات درياچه اورميه با طرح و ساخت شاخصهاى ميله اى در عميق ترين نقطه درياچه و نصب كنترل هايى از انواع برقى، الكتريكى و مكانيكى توأم با هم به صورت شناور و يا مقدار سطح آب درياچه را دائماً يكسان نگه داشته و از هزينه هاى روزانه استفاده و از طول خط لوله كاسته و همچنين از طغيان و يا پايين رفتن مجدد سطح درياچه جلوگيرى به عمل آورد و با طرح و ساخت دستگاه هاى آب شيرين كن كه مى تواند از انواع تبخيرى، الكتروليز، فشارى و يا مخازن كربنى مى باشد،  براى مصارف كشاورزى و خانگى استفاده نمود.

2-طرح سرازيرکردن آب رود خانه هاي زاب بزرگ و کوچک به درياچه اورمیه  :

به منظور سامان دهي و احيا آب درياچه اورميه ، طرح سرازير کردن آب رودخانه هاي زاب بزرگ وکوچک به درياچه اورميه با احداث يک سد درمنطقه پيرانشهر(نزديک سردشت)در آزربايجان غربي  مورد بررسي قرار گرفت. در سال 83

با احداث اين سد آب شيرين رود خانه ها ي زاب بزرگ وکوچک از مسير کشور عراق منحرف شده و به درياچه اورميه مي ريزد.

سالانه نزديک به 2 ميليارد  متر مکعب آب شيرين قابل شرب بدون هيچ محدوديتي از طريق رودخانه هاي فوق در بانه وارد کشور عراق مي شود در حالي که هيچ پروتکل بين المللي براي حل اين مشکل وجود ندارد.

به همين دليل وزارت نيرو تصميم گرفته با احداث اين سد مخزني بزرگ در نزديکي سردشت ، تا حد امکان آب رودخان هاي زاب را به حوزه هاي داخلي منحرف نمايد.

اين دو رودخانه متعلق به شمال غرب ايران است و آبهاي اضافي آن به عراق مي ريزد . در حالي که آب بسيار سرشار اين دو رودخانه مي تواند درياچه را از خطر نابودي نجات دهد.

سرازير شدن آبهاي شيرين به اين درياچه مي تواند گونه هاي زيست محيطي را دراين منطقه افزايش دهد. اما ادعا  دليل براين نيست که اگر آب اين دو رودخانه نباشد ، درياچه به کلي نابود خواهد شد.

3- انتقال آب شيرين و غذا براي مصرف جانوران درياچه اورمیه:

30 هزار ليتر آب‌شيرين و 200 بند علوفه به دليل كم شدن آب شيرين و غذا براي حيات‌وحش جزاير درياچه اورميه به اين جزاير منتقل شد.

به گزارش سايت رسمي سازمان حفاظت از محيط زيست ايران، مسئولان پارک ملي و درياچه اين اقدام را با همکاري سازمان همياري شهرداري‌هاي استان انجام داده‌اند. اين اقدام با استفاده از يك شناور انجام شده است.

کارشناسان حفاظت از محيط زيست معتقدند كه براي رفع مشکل كمبود آب و غذاي حيات وحش، بايد طرح تعديل جمعيت وحوش در منطقه انجام گيرد. اين موضوع هم اکنون در حال بررسي است.

-پروژه مديريت جامع درياچه: سال 84

از سوى بانك جهانى طرحى با عنوان برنامه مديريت جامع درياچه اورميه ارائه شده كه اين طرح با تركيب طرحهاى ارائه شده توسط ايران منجر به تدوين پروژه پارك ملى درياچه اورميه شد.

پروژه حفاظت طى  ۷ سال در دو سطح بين المللي و داخلي اجرا مي شود و با نجات درياچه اورميه از بحرانها، الگويى نو از مديريت جامع زيست بومهاى تالابى كشور ارائه مى دهد.

اولين جلسه مشترك مديريت يكپارچه درياچه اورميه به عنوان نخستين گام درعملى شدن پروژه نجات اين درياچه در تبريز برگزار شد.

تا چندى پيش، كليه مسائل درياچه اورميه به صورت يكجانبه توسط آزربايجان غربى اداره مى شد اما كارشناسان مسائل زيست محيطى ضمن انتقاد از اين وضع، ايجاد مديريت يكپارچه و مشترك با استانهاى همجوار اين درياچه را مهمترين راه استفاده از تمامى پتانسيل هاى موجود دانسته بودند. از همين رو اولين جلسه مديريت يكپارچه درياچه اورميه نخستين مرحله از اجراى پروژه بين المللى نجات درياچه اورميه به شمار مى آيد.

مبلغ ۳ ميليون دلار توسط بانك جهانى از محل تسهيلات محيط زيست جهانى (GEF) در اختيار ايران قرار مى گيرد و مابقى هزينه پروژه بايد توسط دولت ايران تأمين گردد.

گفته مى شود بودجه اى بالغ بر ۷ ميليون دلار از محل اعتبارات داخلى براى انجام پروژه پارك ملى درياچه اورميه در نظر گرفته شده است.

هدف اصلى از انجام اين طرح ارائه راه حل قطعى آلودگى درياچه اورميه مي باشد.

گفتنى است يكصد و بيست تن از كارشناسان داخلى به همراه كارشناسان انگليسى مشغول بررسى پروژه مذكور مى باشند كه به گفته مسؤولان تاكنون ۱۲ درصد كل كارانجام يافته است.

تایماز اورمولو